Vleermuizen

Kris Boers

Waarom een kerkzolder-onderzoek?

 
Het is reeds langer bekend dat warme zolders, zoals kerkzolders, zolders van kastelen, …, geschikte verblijfplaatsen vormen voor bepaalde soorten vleermuizen, voornamelijk tijdens de zomer. De hoge temperaturen op de zolder zijn erg welkom aangezien de jongen tijdens hun eerste levensdagen nog niet in staat zijn om hun temperatuur zelf te regelen. Ze dreigen dus snel te onderkoelen bij ongeschikte omstandigheden. Onderzoek op dergelijke zolders kon ons dus meer leren over zowel het voorkomen van verschillende soorten als over het belang van individuele zolders voor de verschillende soorten en populaties. We troffen zes soorten vleermuizen aan op de kerkzolders in de provincie: de Gewone grootoorvleermuis, de Grijze grootoorvleermuis, de Laatvlieger, de Baardvleermuis, de Ingekorven vleermuis en de Gewone dwergvleermuis.

Het onderzoek:

 
Bij dit onderzoek werd voor het eerst (in Europa) op grote schaal het DNA uit de uitwerpselen van vleermuizen gebruikt voor de soortidentificatie. Vleermuizen zitten vaak erg ver weggekropen waardoor ze moeilijk zichtbaar zijn. Omdat ook nog heel wat soorten sterk op mekaar lijken, was het tot voor kort op dergelijke grote zolders zelfs voor ervaren mensen niet evident om de dieren te determineren. Maar dankzij steeds evoluerende technologie is het dus tegenwoordig mogelijk om op basis van het DNA van slechts 1 keutel te achterhalen welke vleermuizensoort(en) op de zolder leefde(n). De analyse van het DNA gebeurde door het INBO.

Grote groepen of individuele dieren:

 
In de zomer troepen vrouwtjes van vleermuizen samen om hun enige jong op de wereld te zetten. Dit gedrag heeft enkele voordelen. De groep kan immers makkelijk de temperatuur regelen. Op koude dagen kruipen ze dicht tegen mekaar aan met de jongen tussen hen in, op warme dagen hangen ze wat verder uit mekaar. Bovendien hebben de moeders steeds een oppas bij de hand. De vrouwtjes gaan om beurten jagen; steeds blijven er enkele achter om op de jongen te passen.

De grootte van de groep hangt af van soort tot soort. Grootoorvleermuizen maken meestal eerder kleine groepen van 10-20 dieren, maar de grootst gekende groep – in het jargon een ‘kraamkolonie’ genoemd – van vleermuizen (moeders + jongen) in Vlaanderen bestaat uit meer dan 1100 dieren.

Zolders worden ook gebruikt door individuele dieren. Mannetjes leven tijdens de zomer alleen. Ze gebruiken daarbij allerlei soorten verblijfplaatsen, waaronder ook zolders. Maar ook vrouwtjes zonder jongen slapen soms enkele dagen buiten de kraamkolonie.

In welke mate vleermuizen ook tijdens de winter gebruik maken van de zolders is minder gekend. Wel werden tijdens ons onderzoek geregeld dieren – voornamelijk grootoorvleermuizen – in de winter aangetroffen

Opvallende resultaten van het onderzoek:

 
Nooit eerder werden in een gelijkaardig onderzoek zoveel (sporen van) vleermuizen aangetroffen op zolders. Het onderzoek spitste zich wel eerder toe op het buitengebied, dus mogelijk is dit percentage zolders met vleermuizen een beetje kunstmatig opgetrokken. Maar het blijft indrukwekkend: bijna 9 op de 10 (kerk)zolders wordt bewoond door vleermuizen.

Bovendien waren we erg verrast door de vele waarnemingen van de Grijze grootoorvleermuis. Tot nog toe waren er slechts enkele waarnemingen in Vlaanderen. We hebben dat aantal verveelvoudigd. In de Kempen blijkt de soort quasi overal aanwezig (zij het nooit in grote aantallen).

Tenslotte vonden we geen nieuwe grote kraamkolonies van die soorten die met veel bijeen kruipen in de zomer (laatvlieger, ingekorven vleermuis). De provincie Antwerpen blijft voor deze soorten wel erg belangrijk: van de laatvlieger bevinden zich 2 grote kraamkolonies in de provincie, van de Ingekorven vleermuis bevindt ongeveer 75% van de Vlaamse populatie zich in onze provincie.
 
Resultaten in onze gemeentev/ regio – zie kaart + soortbesprekingen achteraan

Bescherming:

 
Kraamkolonies van vleermuizen gebruiken in principe jaar na jaar dezelfde verblijfplaats. Verschillende zolders in de provincie zijn al meerdere tientallen jaren in gebruik door vleermuizen. Dat maakt de groepen ook erg kwetsbaar. Bij renovatiewerken aan de zolder kan het snel mis gaan. Maar door een goede timing, een ruimtelijke compartimentering en het voorzien van ingangen na de werken kan er meestal op een gemakkelijke manier worden gezorgd dat ook na de renovatie nog ruimte is voor de vleermuizen.

Verder is de verlichting van en rond de (kerk)zolder een aandachtspunt. De meeste vleermuissoorten zijn erg lichtschuw. Door de uitvliegopeningen te verlichten, bestaat de kans dat de kraamkolonie de zolder verlaat. Indien de vleermuizen toch op de zolder blijven, zullen zijn later op de avond op jacht gaan. Hierdoor hebben ze dus minder tijd om prooien te vinden, wat indirect een impact op de overlevingskans van de jongen. Goed gerichte spots kunnen er voor zorgen dat de vleermuizen minimaal worden verstoort.

Dank u wel

 
Ons onderzoek zou niet mogelijk geweest zijn zonder de financiële steun van de provincie Antwerpen, maar ook niet zonder de bereidwillige medewerking van de honderden parochiale medewerkers en medewerkers van kerkraden. We zijn hen daarvoor uiteraard bijzonder dankbaar.

Korte soortbesprekingen: uit te kiezen

 
Laatvlieger:
 
Laatvliegers zijn grotere vleermuizen. Ze leven vooral van grote kevers, nachtvlinders,… In Vlaanderen zijn de kraamkolonies bijna uitsluitend gekend in grote zolders. Dit onderzoek leverde geen nieuwe grote kraamkolonies op (wel heel wat tijdelijke verblijfplaatsen). In totaal troffen we deze soort in 29 zolders aan.

 
Ingekorven vleermuis:
 
De Ingekorven vleermuis vormt soms erg grote kraamkolonies. Ze jagen in stallen op vliegen en in bossen op spinnen. Het lijkt erop dat deze soort de verlichte dorpscentra vermijdt en eerder grote zolders opzoekt op donkerdere plaatsen. Op 6 zolders werd deze soort aangetroffen.

 
Baardvleermuis
 
De Baardvleermuis kan kraamkolonies vormen tot enkele honderden dieren. Enkele van de zolders waar we deze soort aantroffen verdienen zeker verder onderzoek om te kijken hoe groot de groepen hier zijn. Deze soort was aanwezig op 9 zolders.

 
Gewone grootoorvleermuis
 
De Gewone grootoorvleermuis werd gevonden op 66 zolders. Het is één van onze algemenere soorten, die zowel kraamkolonies op zolders als in bomen kan vormen. Ze eten voornamelijk (nacht)vlinders. Vind je ergens enkele afgebeten vlindervleugels, kijk dan zeker eens omhoog om te zien of er geen grootoorvleermuis boven je hangt.

 
Grijze grootoorvleermuis
 
Tot onze grote verbazing is de Grijze grootoorvleermuis de meest aangetroffen soort van ons onderzoek. Tot nog toe waren slechts enkele kraamkolonies gekend in Vlaanderen, voornamelijk in de Kempen). Op niet minder dan 68 plaatsen werden keutels van deze soort aangetroffen. De Grijze grootoorvleermuis jaagt vooral in halfopen landschap.

 
Gewone dwergvleermuis
 
De Gewone dwergvleermuis is veruit onze meest algemene soort in Vlaanderen en leeft eerder in huizen: in rolluikkasten, achter gevelbekleding, onder dakpannen, in spouwmuren,… Sporadisch wordt ze ook wel eens op kerkzolders aangetroffen.

 
Onderzochte (kerk)zolders
 
Op enkele zolders werd geen enkel spoor van een vleermuis aangetroffen. Dit waren echter de uitzonderingen. Op deze zolders werden soms wel sporen van knaagdieren gevonden.

 
Geen determinatie
 
Soms waren keutels te oud of de omstandigheden zo slecht dat het DNA volledig was afgebroken. In die gevallen konden we niet achterhalen van welk dier de gevonden keutels afkomstig waren.

 
Huismuis en zwarte rat
 
Enkele keren werden ook keutels van Huismuis aangetroffen, en eenmaal ook van Zwarte rat. Al deze waarnemingen gebeurden in de regio Klein-Brabant. Een verklaring hiervoor hebben we niet. De waarneming van Zwarte rat is opvallend omdat deze soort niet uit die regio gekend is. Als leefgebied worden meestal varkenskwekerijen vermeld.